بیماری ایدز (AIDS) که توسط ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV) ایجاد میشود، یکی از مهمترین و چالش برانگیزترین بیماری‌های ویروسی در تاریخ معاصر به شمار می‌آید.
در این مقاله می خوانید:
تاریخچه مختصری از بیماری ایدز
اولین موارد ابتلا به ایدز در اوایل دهه 1950 در میان افراد همجنس‌گرا در ایالات متحده مشاهده شد، اما علت آن ناشناخته بود. در اواخر دهه 1970، بیماری به عنوان “سندرم نقص ایمنی اکتسابی” (AIDS) شناخته شد و به سرعت در بین جوامع همجنس‌گرا و سایر گروه‌های در معرض خطر گسترش یافت. تحقیقات نشان می داد که ویروس HIV از ویروس نقص ایمنی میمون‌ها به انسان منتقل شده است، فرآیندی که به آن پرش گونه‌ای لقب داده بودند.
در اوایل دهه ۱۹۸۰، پزشکان در ایالات متحده با مجموعه‌ای از موارد غیرعادی از بیماری‌های نقص ایمنی در میان مردان همجنس‌گرا مواجه شدند. این بیماران دچار عفونت‌های نادر و سرطان‌هایی نظیر سارکوم کاپوسی (Kaposi’s Sarcoma) شده بودند. در سال ۱۹۸۱، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) در ایالات متحده برای اولین بار گزارش‌های مربوط به این بیماری را منتشر کرد.
کشف ویروس HIV
در سال ۱۹۸۳، دو گروه تحقیقاتی به صورت مستقل از یکدیگر، یکی به سرپرستی لوک مونتانیه (Luc Montagnier) در موسسه پاستور فرانسه و دیگری به سرپرستی رابرت گالو (Robert Gallo) در ایالات متحده، موفق به شناسایی ویروسی شدند که امروزه به نام HIV شناخته میشود. این کشف نقطه عطفی در تحقیقات مربوط به ایدز به شمار می‌آید و راه را برای توسعه آزمایش‌های تشخیصی و درمان‌های مؤثر هموار کرد.
شیوع جهانی ویروس HIV و بیماری ایدز
در دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، HIV به سرعت در سراسر جهان گسترش یافت. شیوع اولیه آن بیشتر در جوامع همجنس‌گرا، مصرف‌کنندگان مواد مخدر تزریقی و بیماران هموفیلی دیده می‌شد، اما به زودی تمام گروه‌های اجتماعی و جنسی را تحت تأثیر قرار داد. در جنوب صحرای افریقا این ویروس به شدت شایع شد و به یک بحران بهداشتی بزرگ تبدیل شد.
با افزایش موارد ایدز، سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان بهداشت جهانی (WHO) و برنامه مشترک سازمان ملل در زمینه ایدز (UNAIDS) تشکیل شدند تا هماهنگی‌های لازم برای مقابله با این اپیدمی انجام شود. تحقیقات گسترده‌ای برای توسعه داروهای ضد ویروسی و واکسن‌های احتمالی آغاز شد.
ساختار ویروس HIV
ویروس HIV به صورت کروی شکل است و قطر آن حدود ۱۰۰ نانومتر می‌باشد. HIV یک رترو ویروس است که به خانواده رترو ویریده (Retroviridae) و زیرگروه لنتی ویروس‌ها (Lentivirus) تعلق دارد.
ویروس HIV دارای یک غشای لیپیدی دولایه است که از غشای سلول میزبان در هنگام جوانه زدن به دست می‌آید.
در این غشا، پروتئین‌های گلیکوپروتئینی مانند gp120 و gp41 وجود دارند که نقش حیاتی در اتصال ویروس به سلول‌های میزبان ایفا می‌کنند.
gp120: پروتئینی که به گیرنده CD4 و کوگیرنده‌های CXCR4 یا CCR5 روی سطح سلول‌های میزبان متصل میشود.
gp41: پروتئینی که باعث همجوشی غشای ویروس با غشای سلول میزبان میشود.
شکل و ساختار کپسید HIV به شکل مخروطی است و از پروتئین p24 تشکیل شده است و حاوی مواد ژنتیکی و آنزیم‌های ضروری برای چرخه زندگی ویروس است همچنین دارای دو رشته RNA تک‌پاره (single-stranded) و مثبت است که حاوی ژن‌های ضروری برای تکثیر ویروس می‌باشند.
ژن‌ها شامل سه گروه اصلی هستند:
ژن‌های گگ (gag): کدگذاری پروتئین‌های ساختاری کپسید (p24)، ماتریکس (p17) و نوکلئوکپسید (p7).
ژن‌های پول (pol): کدگذاری آنزیم‌های ویروسی مانند ترانس‌کریپتاز معکوس (reverse transcriptase)، اینتگراز (integrase) و پروتئاز (protease).
ژن‌های انولوپ (env): کدگذاری پروتئین‌های سطحی gp120 و gp41.
آنزیم‌های ویروسی شامل
ترانس‌کریپتاز معکوس (Reverse Transcriptase): این آنزیم RNA ویروسی را به DNA تکثیر می‌کند.
اینتگراز (Integrase): این آنزیم DNA ویروسی را به داخل ژنوم سلول میزبان وارد می‌کند.
پروتئاز (Protease): این آنزیم پروتئین‌های ویروسی را بعد از تولید به بخش‌های فعال تقسیم می‌کند.
نحوه عملکرد ویروس HIV در بدن انسان
ویروس اچ‌آی‌وی (HIV) که عامل بیماری ایدز (AIDS) است، به طور خاص به سیستم ایمنی بدن حمله می‌کند و سلول‌های CD4+ T را که نقش مهمی در دفاع بدن در برابر عفونت‌ها دارند، هدف قرار میدهد. هنگامی که HIV وارد بدن میشود، به گیرنده‌های CD4 بر روی سطح این سلول‌ها متصل میشود و به کمک پروتئین‌های کمکی مانند CCR5 یا CXCR4 به داخل سلول نفوذ می‌کند.
پس از ورود، RNA ویروس توسط آنزیم ترنس‌کریپتاز معکوس به DNA تبدیل میشود و این DNA ویروسی به ژنوم سلول میزبان وارد میشود. به این ترتیب، ویروس میتواند از مکانیزم‌های سلول برای تکثیر خود استفاده کند. سلول آلوده سپس ویروس‌های جدید تولید کرده و آن‌ها را آزاد می‌کند که به سلول‌های CD4 دیگر حمله می‌کنند.
این فرآیند به تدریج باعث کاهش تعداد سلول‌های CD4 در بدن میشود، و سیستم ایمنی را تضعیف کرده و بدن را مستعد عفونت‌ها و بیماری‌های فرصت‌طلب می‌کند. در صورت عدم درمان، این وضعیت به تدریج به ایدز منجر میشود که مرحله نهایی عفونت HIV است و میتواند به مرگ منجر شود. درمان‌های ضد ویروسی می‌توانند تکثیر ویروس را کنترل کرده و پیشرفت بیماری را کند کنند، اما در حال حاضر هیچ درمان قطعی برای ریشه‌کن کردن HIV وجود ندارد.
این مطلب را نیز بخوانید: 0 تا 100 ویروس HPV
راههای انتقال ویروس HIV
ویروس اچ‌آی‌وی (HIV) از طریق چندین مسیر اصلی منتقل میشود که همگی شامل تماس مستقیم با مایعات بدن آلوده هستند.
شایع‌ترین راه انتقال HIV، تماس جنسی محافظت‌نشده با فرد آلوده است. این شامل روابط جنسی واژینال، آنال و دهانی میشود. خطر انتقال با وجود زخم‌ها، بریدگی‌ها یا بیماری‌های مقاربتی افزایش می‌یابد.
استفاده مشترک از سوزن‌ها و سرنگ‌های آلوده در بین مصرف‌کنندگان مواد مخدر تزریقی، یکی از راههای مهم انتقال HIV است. همچنین، دریافت خون یا فرآورده‌های خونی آلوده، هرچند امروزه با توجه به تست‌های دقیق خونی بسیار نادر است، میتواند عامل انتقال باشد.
HIV میتواند از مادر آلوده به نوزاد در دوران بارداری، زایمان یا شیردهی منتقل شود. بدون مداخله پزشکی، احتمال انتقال ویروس از مادر به کودک بین 15 تا 45 درصد است، اما با درمان‌های ضد ویروسی، این خطر به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد.
انتقال HIV از طریق تماس با مایعات بدن نظیر خون، منی، ترشحات واژینال، و شیر مادر امکان‌پذیر است. این شامل تماس با مایعات بدن از طریق زخم‌های باز یا غشاهای مخاطی نیز میشود.
HIV از طریق تماس‌های روزمره مانند دست دادن، بوسیدن معمولی، عطسه و سرفه، یا استفاده مشترک از وسایل شخصی مانند ظروف غذاخوری، حوله یا توالت منتقل نمی‌شود. همچنین، آگاهی و استفاده از روش‌های پیشگیری مانند کاندوم، پرهیز از به اشتراک گذاشتن سوزن‌ها و سرنگ‌ها، و انجام آزمایشات منظم میتواند خطر انتقال HIV را به طور چشمگیری کاهش دهد.
علائم اولیه بیماری ایدز
در هفته‌های اولیه پس از عفونت، بسیاری از افراد ممکن است علائم شبیه به آنفلوآنزا یا سایر بیماری‌های ویروسی را تجربه کنند. این علائم میتواند شامل موارد زیر باشد:
- تب ،خستگی ، سردرد، دردهای عضلانی و مفصلی، گلودرد، تورم غدد لنفاوی، بثورات پوستی و تعریق شبانه
این علائم معمولاً چند هفته طول می‌کشند و سپس بهبود می‌یابند، در حالی که ویروس به تکثیر خود در بدن ادامه میدهد و به سلول‌های ایمنی حمله می‌کند.
علائم پیشرفته بیماری ایدز
پس از گذشت چندین سال بدون درمان مؤثر، HIV میتواند به مرحله ایدز برسد. در این مرحله، سیستم ایمنی بدن به شدت تضعیف شده و فرد مستعد عفونت‌ها و بیماری‌های فرصت‌طلب میشود.
- کاهش وزن شدید و غیرقابل توجیه
- تب مداوم یا عودکننده
- تعریق شبانه شدید
- خستگی شدید و مداوم
- تورم طولانی‌مدت غدد لنفاوی
- اسهال مزمن
- لکه‌های سفید یا غیرعادی روی زبان، دهان یا گلو (عفونت قارچی)
- پنومونی (ذات الریه)
- عفونت‌های فرصت‌طلب نظیر توکسوپلاسموز، سل و عفونت‌های قارچی سیستمیک
- سرطان‌های مرتبط با ضعف سیستم ایمنی مانند سارکوم کاپوزی و لنفوم‌های خاص
در صورت مشاهده علائم اولیه، انجام آزمایش HIV و شروع درمان‌های ضد ویروسی میتواند از پیشرفت بیماری به مرحله ایدز جلوگیری کند. درمان‌های موجود می‌توانند تکثیر ویروس را کنترل کرده و به بیماران کمک کنند تا زندگی طولانی‌تر و سالم‌تری داشته باشند.
تشخیص بالینی و آزمایشگاهی ویروس HIV
تشخیص بالینی بر اساس علائم و نشانه‌های بیمار انجام میشود و پزشکان با مشاهده علائم اولیه مانند تب، خستگی، گلودرد، و بثورات پوستی ممکن است به عفونت HIV مشکوک شوند.
تشخیص آزمایشگاهی
تشخیص قطعی HIV و ایدز نیازمند انجام آزمایش‌های آزمایشگاهی است که شامل موارد زیر می‌باشد:
آزمایش آنتی‌بادی HIV:
این آزمایش‌ها، آنتی‌بادی‌های تولید شده توسط سیستم ایمنی بدن در پاسخ به ویروس HIV را شناسایی می‌کنند. معمولاً شامل آزمایش‌های ELISA و Western blot می‌باشد. آزمایش‌های سریع (Rapid tests) نیز وجود دارند که نتایج را در چند دقیقه ارائه می‌دهند.
آزمایش آنتی‌ژن/آنتی‌بادی ترکیبی (p24):
این آزمایش هم آنتی‌ژن p24 (یک پروتئین ویروسی) و هم آنتی‌بادی‌های ضد HIV را تشخیص میدهد و معمولاً در مراحل اولیه عفونت دقت بالاتری دارد.
آزمایش PCR (تست‌های مولکولی):
این آزمایش‌ها ماده ژنتیکی ویروس (RNA) را شناسایی می‌کنند و می‌توانند عفونت HIV را در مراحل اولیه تشخیص دهند. تست‌های PCR شامل آزمایش بار ویروسی نیز میشود که میزان ویروس در خون را اندازه‌گیری می‌کند.
آزمایش شمارش سلول‌های CD4:
این آزمایش تعداد سلول‌های CD4 در خون را اندازه‌گیری می‌کند. کاهش شدید تعداد این سلول‌ها نشان‌دهنده پیشرفت بیماری به سمت ایدز است.
آزمایش‌های تکمیلی:
برای بررسی عفونت و وضعیت عمومی سلامت بیمار، ممکن است آزمایش‌های دیگری مانند تست‌های خونی، تصویربرداری (اشعه ایکس، سی‌تی اسکن)، و نمونه‌برداری‌های مختلف انجام شود.
راههای پیشگیری از انتقال ویروس HIV و بیماری ایدز
پیشگیری از انتقال ویروس HIV شامل مجموعه‌ای از اقدامات و روش‌هایی است که می‌توانند خطر انتقال ویروس را کاهش دهند. این راه‌ها به ویژه برای گروه‌های پرخطر اهمیت زیادی دارند. مهمترین روش‌های پیشگیری عبارتند از:
استفاده صحیح و مداوم از کاندوم‌های مردانه و زنانه در هر بار رابطه جنسی، از جمله رابطه جنسی واژینال، آنال و دهانی، میتواند به طور موثری از انتقال HIV جلوگیری کند. کاندوم‌ها به عنوان یک سد فیزیکی عمل کرده و از تماس مایعات بدن جلوگیری می‌کنند.
پرهیز از روابط جنسی محافظت‌نشده و داشتن شرکای جنسی متعدد، به کاهش خطر ابتلا به HIV کمک می‌کند. داشتن یک شریک جنسی ثابت و تست شده نیز میتواند خطر را کاهش دهد.
انجام منظم آزمایش HIV برای افرادی که در معرض خطر بالای ابتلا هستند، مانند افراد دارای روابط جنسی پرخطر، مصرف‌کنندگان مواد مخدر تزریقی، و زنان باردار، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شناسایی زودهنگام عفونت میتواند به شروع سریع درمان و جلوگیری از انتقال به دیگران کمک کند.
افراد مبتلا به HIV که درمان‌های ضد ویروسی (ART) را به طور منظم دریافت و مصرف می‌کنند، می‌توانند سطح ویروس در خون خود را به حد غیر قابل شناسایی کاهش دهند. این وضعیت نه تنها سلامت فرد مبتلا را بهبود می‌بخشد، بلکه خطر انتقال ویروس به دیگران را نیز به شدت کاهش میدهد.
پروفیلاکسی قبل از مواجهه (PrEP) شامل مصرف روزانه داروهای ضد ویروسی توسط افراد غیر مبتلا به HIV ولی در معرض خطر بالا است. این روش میتواند به طور قابل توجهی خطر ابتلا به HIV را کاهش دهد.
پروفیلاکسی پس از مواجهه (PEP) شامل مصرف داروهای ضد ویروسی به مدت 28 روز پس از قرار گرفتن در معرض احتمالی HIV است. PEP باید در اسرع وقت و حداکثر تا 72 ساعت پس از مواجهه شروع شود تا موثر باشد.
استفاده مشترک از سوزن‌ها و سرنگ‌های تزریقی بین مصرف‌کنندگان مواد مخدر یکی از راههای اصلی انتقال HIV است. دسترسی به سرنگ‌های استریل و برنامه‌های تبادل سرنگ میتواند به کاهش این خطر کمک کند.
زنان باردار مبتلا به HIV باید تحت مراقبت‌های پزشکی قرار گیرند و درمان‌های ضد ویروسی را دریافت کنند تا خطر انتقال ویروس به نوزاد کاهش یابد. زایمان از طریق سزارین و عدم شیردهی نیز میتواند خطر انتقال را کاهش دهد.
افزایش آگاهی عمومی درباره HIV، روش‌های انتقال و پیشگیری از آن از طریق برنامه‌های آموزشی میتواند به کاهش شیوع این ویروس کمک کند. آموزش در مدارس، جوامع و محیط‌های کاری از اهمیت بالایی برخوردار است.
ختنه مردان میتواند خطر ابتلا به HIV را در مردان کاهش دهد. مطالعات نشان داده‌اند که ختنه میتواند خطر انتقال ویروس از زنان به مردان را در روابط جنسی کاهش دهد.
و کلام آخر، پیشگیری موثر از HIV نیازمند همکاری همگانی، دسترسی به خدمات بهداشتی، و تعهد به اجرای روش‌های پیشگیری است.
سوالات متداول
آیا HIV و ایدز یکسان هستند؟
خیر، HIV و ایدز یکسان نیستند. HIV (ویروس نقص ایمنی انسانی) ویروسی است که به سیستم ایمنی بدن حمله می‌کند و در صورت عدم درمان میتواند منجر به ایدز (سندرم نقص ایمنی اکتسابی) شود.بنابراین، HIV ویروسی است که باعث ایدز میشود و ایدز مرحله پیشرفته‌ای از عفونت HIV است.
آیا HIV می تواند خارج از بدن زندگی کند؟
نمیتواند به مدت طولانی خارج از بدن زنده بماند. این ویروس بسیار حساس است و زمانی که در معرض محیط خارج از بدن قرار میگیرد، به سرعت غیرفعال میشود.ویروس HIV برای بقا به محیطی گرم و مرطوب نیاز دارد، به همین دلیل در داخل مایعات بدن مانند خون، منی، ترشحات واژینال و شیر مادر زنده میماند.
منفی کاذب و مثبت کاذب چقدر رایج است؟
منفی کاذب زمانی رخ میدهد که نتیجه آزمایش نشان دهد فرد به HIV مبتلا نیست، در حالی که در واقع فرد مبتلا به ویروس است. این نوع خطا معمولاً زمانی رخ میدهد که آزمایش خیلی زود بعد از عفونت انجام شود،
مثبت کاذب زمانی رخ میدهد که نتیجه آزمایش نشان دهد فرد به HIV مبتلا است، در حالی که در واقع فرد مبتلا نیست. این نوع خطا معمولاً نادر است و میتواند ناشی از عوامل مختلفی مانند واکنشهای متقاطع با دیگر آنتیبادیها یا مشکلات فنی در انجام آزمایش باشد.
